Czy za brak opieki nad rodzicami grozi kara?

Mama pani Anny ze względu na demencję starczą wymaga codziennej opieki i kontroli. Pani Anna opiekuje się starszą panią od dłuższego czasu, ale sama mam coraz mniej siły. Niestety młodsza siostra unika jakiejkolwiek pomocy i opieki nad mamą. Pani Anna pyta, jak zmusić siostrę do opieki. Dodaje, że mama ma również dużo młodszą od siebie siostrę, którą właściwie wychowała, bo ich rodzice wcześnie je osierocili. Niestety ona również nie poczuwa się do jakiejkolwiek pomocy. Pani Anna pyta, czy według prawa jest jakaś kara za brak opieki nad rodzicem i czy można przymusić siostrę, aby pomagała w opiece nad mamą? A może w polskim prawie jest określony obowiązek opieki nad rodzicami?

Czy można żądać by dziecko opiekowało się rodzicem na starość i w chorobie?

Podstawowym aktem prawnym normującym sferę relacji między rodzicami a dziećmi, rodzeństwem oraz pozostałą materię prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Szczególną normą w sferze rodzicielskiej jest art. 87 K.r.o., zgodnie z którym rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Obowiązek ten obejmuje wzajemną ochronę dóbr osobistych, wsparcie duchowe, jak i materialne. Wzajemny szacunek w relacjach między rodzicami i dziećmi jest konieczny do utrzymywania więzi rodzinnych. Uszczegółowieniem obowiązku wsparcia materialnego jest obowiązek alimentacyjny, o którym mowa w art. 128 K.r.o. Wsparcie obejmuje swoim zakresem oprócz pomocy materialnej, wsparcie w chorobie i cierpieniu, pomoc w bieżących sprawach życia codziennego (zakupy, sprzątanie, gotowanie, ubieranie, itp.).

Z opisu, jaki przedstawiła pani Anna, jasno wynika, że rodzina nie wypełnia wobec starszej pani (mamy obu pań) opisanych powyżej obowiązków. Niestety, prawo nie zapewnia realizacji obowiązków wskazanych w art. 87 K.r.o. Są to obowiązki w głównej mierze moralne, a nie prawne. Dlatego też nie podlegają egzekucji wprost. Ustawodawca nie przewidział żadnych sankcji prawnych. Nie można na drodze sądowej żądać, by dziecko opiekowało się rodzicem i wymusić obowiązku opieki nad rodzicami na starość i w chorobie, a co za tym idzie – nie ma określonej kary za brak opieki nad rodzicami.

Zobacz też: Darowizna a opieka nad rodzicami

Odwołanie darowizny lub wydziedziczenie wobec uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem rodzica

Jeżeli zaś chodzi o egzekucję pośrednią, to naruszenie tychże obowiązków może powodować pewne konsekwencje prawne, jak np. odwołanie darowizny dokonanej przez mamę pani Anny na rzecz którejkolwiek z tych osób (art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego, dalej K.c.); wydziedziczenie wobec uporczywego niedopełniania wobec starszej pani (spadkodawcy) obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 K.c.), czy przestępstwo porzucenia wskazane w art. 210 Kodeksu karnego (dalej K.k.).

Wspomniany wyżej obowiązek alimentacyjny polega na czynnościach mających na celu zaspokojenie potrzeb osoby, która sama utrzymać się nie może, a więc na różnorakich świadczeniach. Obejmuje on dostarczanie środków utrzymania, a w razie potrzeby także środków wychowania (uchwała składu 7 sędziów SN z 24.05.1990 r., III CZP 21/90, OSNCP 1990/10-11, poz. 128).

Obowiązek alimentacyjny względem rodziców

W art. 128 K.r.o. ustawodawca wymienił osoby, na których ciąży obowiązek alimentacyjny. Osobami takimi są krewni w linii prostej oraz rodzeństwo. Natomiast zgodnie z art. 129 § 1 K.r.o. obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Zgodnie z art. 133 K.r.o. rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.

Tak więc warunkiem wystąpienia na drogę sądową jest stan niedostatku. Pojęcie niedostatku było wyjaśniane w wielu orzeczeniach Sądu Najwyższego, które wskazują, że występuje on nie tylko wtedy, gdy uprawniony do alimentacji nie ma żadnych środków utrzymania, lecz także wówczas, gdy osoba uprawniona nie może w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb (II Cr 817/57, III Cr 16/62, III CZP 91/86).

Niewypełnianie obowiązku alimentacyjnego

W przeciwieństwie do obowiązku wskazanego w art. 87 K.r.o. niewypełnienie obowiązku alimentacyjnego może skutkować odpowiedzialnością karną – przestępstwem niealimentacji, określonym w art. 209 § 1 K.k. Aby jednak pociągnąć kogoś do odpowiedzialności karnej, warunkiem jest formalne udowodnienie alimentów na mamę pani Anny, a następnie niewywiązywanie się osób zobowiązanych z tego obowiązku oraz zawiadomienie policji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

„Art. 209. § 1. Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 1a. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego.”

Na czym polega przestępstwo porzucenia?

W art. 210 K.k. przewidziane jest przestępstwo porzucenia:

„§ 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.”

Sąd Najwyższy w wyroku z 4 czerwca 2001 r., V KKN 94/99, Prok. i Pr.-wkł. 2001/11, poz. 3, stwierdził, iż „Porzucenie […] oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty porzucenia należy więc pozostawienie osoby, nad którą miałaby być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia”.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, iż zachowanie wskazanych przez panią Annę członków rodziny nie jest zachowaniem, które zasługuje na aprobatę. Z punktu widzenia moralnego jest naganne. Na dzieciach czy rodzeństwu ciąży moralny obowiązek niesienia pomocy, wsparcia w chorobie. Obowiązek opieki nad rodzicami ciąży przede wszystkim na dzieciach, niestety prawo nie przewiduje za naruszenie tych obowiązków bezpośrednich sankcji prawnych ani kar.

Akty prawne i przepisy:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1990 r., sygn. akt III CZP 21/90
5. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1958 r., sygn. akt II Cr 817/57
6. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 października 1962 r., sygn. akt III Cr 16/62
7. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., sygn. akt III CZP 91/86
8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r., sygn. akt IV KKN 94/99