Dom odziedziczony, a majątek wspólny, jak podzielić nieruchomość po rozwodzie?

Co należy do majątku wspólnego małżonków?

Podstawę prawną dla przedstawionego zagadnienia stanowią przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2020.1359 t.j. z dnia 10 sierpnia 2020 r.), dalej jako K.r.io. Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 31 K.r.io.:

„§ 1. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

§ 2. Do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 121, z późn. zm.)”.

Do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte zarówno przez oboje małżonków, jak i przez jedno z nich. Zatem dla przynależności przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego nie ma znaczenia, czy stroną czynności prawnej, której skutkiem jest nabycie przedmiotu majątkowego, są oboje małżonkowie, czy jedno z nich.

Zasadą jest, że do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte ze środków pochodzących z majątku wspólnego. Wyjątkiem są dochody z majątku osobistego każdego z małżonków (art. 31 § 2 pkt 2), a także przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego każdego z małżonków, gdy przepis szczególny tak stanowi (art. 33 pkt 10).

Składniki majątku osobistego

Do majątku osobistego należą przedmioty majątkowe nabyte w drodze darowizny lub dziedziczenia. Wspólną cechą przysporzeń jest nieodpłatność i to samo źródło przysporzenia, jakim jest majątek przysparzającego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2010 r., sygn. akt II CSK 274/10). W tym zakresie na tle ugruntowanego już orzecznictwa i poglądów nauki nie może być żadnych wątpliwości, że nabycie nieruchomości w drodze dożywocia nie jest czynnością nieodpłatną. Wynika to z oczywistego faktu obciążenia przysporzonego określonymi obowiązkami o charakterze majątkowym, których treścią jest nie tylko znoszenie, ale także czynienie kosztem własnego majątku.

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1989 r., sygn. akt III CZP 80/89, wskazano, że własność nieruchomości nabytej przez jedno z małżonków w zamian za dożywocie ze wspólnie osiąganych dochodów w czasie trwania wspólności ustawowej wchodzi do dorobku małżonków. Sąd uznał, że powoływane przepisy mają charakter bezwzględnie obowiązujący i sama wola przysparzającego zawarta w akcie notarialnym jest w tym zakresie niewystarczająca. Dla ziszczenia się skutku nabycia nieruchomości do majątku osobistego konieczna byłaby kolejna umowa pomiędzy samymi małżonkami w tym zakresie (art. 47 § 1 K.r.io.).

Rozliczenie nakładów między małżonków

Do kwestii rozliczenia nakładów zastosowanie ma art. 45 K.r.io.:

„§ 1. Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.

§ 2. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.

§ 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego”.

Kwestia udowodnienia nakładów zależy od tego, jakich nakładów to dotyczy, tj. czy nakładów z majątku wspólnego, czy też z majątku osobistego. Majątkiem wspólnym jest m.in. wynagrodzenie uzyskiwane z pracy i dochody z działalności gospodarczej. Sąd uwzględnia z urzędu jedynie wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty (por. S. Madaj, Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, Warszawa 1978, s. 131). Dokonanie nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka prowadzi do powstania roszczenia, które wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków (zob. postanowienie SN z dnia 10 listopada 2006 r., sygn. akt I CSK 248/06, niepubl.). Zgodnie z tezą uchwały SN z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt III CZP 148/07: „W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania”. Tych nakładów żona nie musi udowadniać. Zastępuje ją w tej roli sąd. Tutaj inicjatywa będzie po stronie sądu, który z urzędu będzie mógł nawet powołać wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości.

Wartość tych nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych. Te zasady rozliczenia mają zastosowanie do spłaty kredytu, który został przeznaczony na budowę, rozbudowę lub remont domu postawionego na gruncie należącym do jednego z małżonków (zob. także uchwała SN z dnia 16 grudnia 1980 r., sygn. akt III CZP 46/80; uchwała SN z dnia 17 kwietnia 1989 r., sygn. akt III CZP 31/89, biul. SN 1989/4, s. 12)

Ustalenie wartości nakładów

Zasadniczo wyróżnia się trzy koncepcje ustalenia wartości nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka:

1. zwrot kwoty nominalnej (małżonek zwraca połowę wartości nominalnej nakładu);

2. ustalenie wartości nakładów w formie ułamka i odniesienie do obecnej ich wartości.

3. zasada waloryzacji wyrażona w art. 363 § 2 K.c., zgodnie z którym „Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili”. Wskaźnikiem waloryzacyjnym może być przeciętne wynagrodzenie lub też cena 1 m² mieszkania. Przykładowo w 1989 r. małżonkowie z majątku wspólnego przeznaczyli na remont mieszkania wchodzącego w skład majątku odrębnego jednego z nich kwotę stanowiącą równowartość trzech miesięcznych wynagrodzeń. W razie rozliczenia nakładu w 2021 r. jego wartość również powinna być równa kwocie trzykrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (co do sposobów rozliczeń nakładów zob. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 16 listopada 2012 r., sygn. akt III CZP 64/12).

Zasadniczo sąd działowy powinien przyjąć koncepcję „wartości przedmiotu” pozostającego w majątku osobistym, na który dokonany został nakład z majątku wspólnego małżonków. W pierwszej kolejności należy ustalić, jaki ułamek w wartości przedmiotu stanowił nakład, a następnie ustalić aktualną wartość przedmiotu i podzielić przez dwa. Połowa otrzymanej kwoty będzie stanowiła wartość nakładu.

Jak wskazałem, sąd z urzędu ustala nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty. Zgodnie z treścią przepisu art. 33 K.r.io. „Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił”.

Możemy uznać, iż wkład teściów stanowi darowiznę na rzecz żony, czyli jest to nakład z jej majątku osobistego. Żona powinna wykazać, iż budowa domu w zasadzie pochodziła ze środków pochodzących z jej majątku osobistego. Wysokość nakładów można udowadniać nie tylko fakturami czy paragonami, ale także osobowymi środkami dowodowymi, tj. zeznaniami świadków. W tego typu sprawach jest to bardzo częste rozwiązanie. Wiadome jest, iż często nie przechowuje się faktur lub też roboty wykonuje się systemem gospodarskim. Dowód z zeznań świadków jest jedynym wartościowym w tym wypadku.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1989 r., sygn. akt III CZP 80/89
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2010 r., sygn. akt II CSK 274/10
4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt III CZP 148/07
5. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2012 r., sygn. akt III CZP 64/12